Vì thế bài toán đặt ra là sự đồng bộ giữa các doanh nghiệp với mối liên kết nông dân, giữa nhu cầu máy móc nông nghiệp và khả năng đáp ứng của ngành cơ khí, cũng như nguồn nhân lực đủ khả năng “thẩm thấu” công nghệ.

Đó là một số nội dung được đề cập trong hội nghị trực tuyến “Thúc đẩy phát triển công nghiệp chế biến nông sản và cơ giới hóa nông nghiệp” ngày 21/2/2020.

Một ngưỡng mới

Công nghiệp chế biến và cơ giới hóa nông nghiệp Việt Nam đã đạt được nhiều thành tựu, xuất khẩu nhiều ngành hàng thuộc top đầu thế giới, nhưng bước vào một giai đoạn mới, đòi hỏi chế biến sâu nâng cao giá trị sản phẩm - lọt top 10 thế giới về chế biến, sẽ cần những chính sách đột phá và tập trung như khẳng định của Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc tại Hội nghị. “Chúng ta đã có nhiều chính sách [cho lĩnh vực cơ giới hóa và chế biến] nhưng chưa tập trung, lần này phải có chính sách được coi là ‘cú đấm thép’ của Nhà nước để làm tốt khâu cơ giới hóa và chế biến nông sản”, Thủ tướng nói.

Nhìn vào thành tích của ngành nông nghiệp những năm gần đây, lãnh đạo các Bộ NN&PTNT, Bộ KH&CN và Bộ Công thương đều có cái nhìn thống nhất về “những bước phát triển đáng kể” của công nghiệp chế biến và cơ giới hóa trong nông nghiệp. Tuy vậy, dư địa cho phát triển nông nghiệp theo chiều rộng như cách làm của chục năm trước đây không còn nhiều, như báo cáo của OECD vào năm 2015 đã nhận định Việt Nam khó lòng mở rộng diện tích đất canh tác và năng suất nông nghiệp cũng đang ở mức cao so với các nước châu Á, Việt Nam phải lấy trụ cột chính cho kế hoạch Tái cơ cấu ngành nông nghiệp là nâng cao chất lượng sản phẩm và đẩy mạnh ngành chế biến. Vì thế, cơ giới hóa nông nghiệp không thể “bằng lòng” với những kết quả hiện nay như gia tăng về số lượng máy móc đơn giản như máy kéo, máy gặt đập liên hợp, máy sấy nông sản (lần lượt tăng khoảng 48%, 79% và 29% so với năm 2011). Thực tế, mức độ trang bị động lực còn thấp so với các nước trong khu vực, đơn cử là chỉ bằng 40% so với Thái Lan. Về công nghiệp chế biến, báo cáo của Bộ NN&PTNT đã chỉ ra, nhìn chung hệ số đổi mới thiết bị ở mức 7%/ năm (bằng 1/2 - đến 1/3 so với các nước khác), sản phẩm chế biến chủ yếu vẫn là “sơ chế, có giá trị gia tăng thấp (chiếm khoảng 70-85%)”. Đơn cử, một ngành đứng thứ hai thế giới là café vẫn chủ yếu là chế biến thô, tỉ lệ chế biến sâu chiếm khoảng 12%.

Cho nên, để đạt được một ngưỡng mới của ngành nông nghiệp Việt Nam, một câu hỏi lớn mà Thủ tướng đặt ra cho các nhà quản lý và các doanh nghiệp tại hội nghị là phải “làm sao phát huy được tiềm năng của ngành này” cũng như “giảm lãng phí nông sản từ khâu thu hoạch cho tới chế biến, bảo quản”.

Không chỉ là những điển hình

Các doanh nghiệp, vốn lâu nay được đánh giá là đầu tàu dẫn dắt cuộc chuyển đổi này khẳng định quyết tâm đầu tư vào nông nghiệp cũng như khả năng ứng dụng các thành tựu KH&CN mới vào chế biến và cơ giới hóa nông nghiệp. Ông Trần Bá Dương, Chủ tịch HĐQT Công ty Cổ phần ô tô Trường Hải (THACO) cho rằng nên có cái nhìn khách quan, đúng đắn về tiềm năng, giá trị của ngành vẫn bị coi là nhiều rủi ro này. “Không coi [làm] nông nghiệp là nghèo nàn và thấp kém, đừng đề cao bất cập mà đánh giá thấp ngành nông nghiệp để rồi mất đi động lực đầu tư”, ông Trần Bá Dương nói.

Không chỉ những ông lớn chuyển từ ngành cơ khí chế tạo sang làm nông nghiệp như THACO, có thể thấy trong bức tranh đầu tư cho KH&CN của nhiều doanh nghiệp nông nghiệp có rất nhiều điểm sáng đang “ăn nên làm ra”. Trong báo cáo của Bộ KH&CN tại hội nghị, Thứ trưởng Lê Xuân Định cho biết, các doanh nghiệp như Masan, Doveco, Nafood, THTruemilk… hoàn toàn đủ khả năng tiếp nhận các công nghệ nước ngoài, cơ giới hóa và chế biến chuyên sâu với nhiều nhà máy quy mô lớn, đáp ứng nhiều thị trường khó tính như châu Âu, Mỹ, Nhật Bản. Một số đơn vị như Sao Mai, Vietnamfood, Vĩnh Hoàn… đã trở thành hình mẫu về áp dụng KH&CN để “tận dụng” hiệu quả toàn bộ phụ phẩm nhằm nâng cao giá trị chuỗi nông sản. Ví dụ, không chỉ xuất khẩu “chính phẩm”, Sao Mai còn nâng cao giá trị chế biến cá tra thông qua tinh luyện phụ phẩm từ mỡ cá (trước đây chỉ làm thức ăn gia súc hoặc bỏ đi) thành dầu ăn, shortening và margarine hoàn toàn mới, cạnh tranh được với các sản phẩm cùng loại trên thế giới. Hay VietnamFood đã đổi mới công nghệ sản xuất chitosan từ phụ phẩm tôm - có giá rẻ hơn thị trường lên tới 25-30% và nhờ đó chiếm lĩnh 80-90% thị phần trong nước và 10-20% thị phần thế giới. Các doanh nghiệp cũng chính là những đơn vị thụ hưởng chủ yếu chương chình KH&CN cấp quốc gia liên quan đến chế biến và cơ giới hóa trong nông nghiệp (theo báo cáo của Bộ NN&PTNN, tỉ lệ tham gia gần 60% là doanh nghiệp).

Tuy nhiên, có những nghiên cứu ứng dụng, những mô hình điển hình ở trên mới chỉ là điều kiện cần, là cơ sở đầu tiên để bắt đầu thay đổi. Mà những việc làm tiếp theo không chỉ là định hướng để triển khai thêm nhiều nghiên cứu về chế biến, bảo quản theo từng ngành nông nghiệp, mà vấn đề tổng quát hơn là làm sao kéo được một “sức nặng” khác để song hành với “đầu tàu”. Theo Bộ NN&PTNT, đó chính là đại bộ phận người dân vẫn “sản xuất nhỏ lẻ, quy mô manh mún, hạn chế trong cơ giới hóa sản xuất nông nghiệp” cũng như chậm áp dụng các tiến bộ công nghệ mới trong chế biến. Đây cũng chính là điểm mấu chốt của “đẩy mạnh cơ cấu lại ngành nông nghiệp theo hướng tổ chức sản xuất hàng hóa lớn”, bởi vì ngay các doanh nghiệp đang sản xuất cũng không thể nào có được vùng sản xuất lớn “tập trung” mà phải thúc đẩy liên kết, chuyển giao tiến bộ KH&CN cho nông dân để xây dựng vùng nguyên liệu.