Được chính thức tổ chức xét tặng giải thưởng lần đầu vào năm 2013, đến nay sau 7 năm triển khai, nhìn lại chặng đường đã đi qua, tuy không dài nhưng Giải thưởng Tạ Quang Bửu đã bước đầu tạo được uy tín trong cộng đồng khoa học, thu hút sự quan tâm của xã hội. Trước thềm Lễ trao Giải thưởng Tạ Quang Bửu 2021 dự kiến được tổ chức vào ngày 18/5 tới, phóng viên Thông tấn xã Việt Nam đã có cuộc trao đổi với Thứ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ Phạm Công Tạc về ý nghĩa của giải thưởng này.

Xin Thứ trưởng cho biết quá trình hình thành giải thưởng mang tên cố Giáo sư Tạ Quang Bửu?

Cố Giáo sư Tạ Quang Bửu là một trong những người đặt nền móng trong việc xây dựng và phát triển lĩnh vực khoa học cơ bản ở Việt Nam, đồng thời cũng là người đặt nhiều tâm huyết trong bồi dưỡng, xây dựng đội ngũ cán bộ khoa học và công nghệ của đất nước.

Năm 2012 bắt đầu có phương án tổ chức giải thưởng mang tên Giáo sư Tạ Quang Bửu cho các nhà khoa học nghiên cứu cơ bản trong lĩnh vực khoa học tự nhiên, tác giả của các công trình xuất sắc đăng tải trên các tạp chí quốc tế có uy tín. Ban đầu giải thưởng được đề xuất xét thưởng cho 4 ngành: Toán, Vật lý, Hóa học, Sinh học và sau đó mở rộng sang một số chuyên ngành khác. Giải thưởng dự kiến được trao cho các cá nhân hoặc nhóm nghiên cứu đang làm việc trong và ngoài nước, có thành tích nghiên cứu khoa học xuất sắc trong các môn khoa học cơ bản thuộc lĩnh vực khoa học tự nhiên.

Theo đó, quy chế giải thưởng đã được Bộ Khoa học và Công nghệ ban hành vào tháng 8/2013; mỗi năm, giải thưởng này được trao tặng tối đa cho ba nhà khoa học là tác giả công trình khoa học xuất sắc và một nhà khoa học trẻ.

Các giải thưởng được xem xét, trao tặng cho các nhà khoa học thực hiện công trình nghiên cứu tại Việt Nam thuộc tất cả các ngành trong lĩnh vực khoa học tự nhiên và kỹ thuật. Các hồ sơ tham dự giải thưởng được đánh giá thông qua các Hội đồng khoa học chuyên ngành của Quỹ Phát triển Khoa học và Công nghệ Quốc gia và Hội đồng giải thưởng bao gồm các Chủ tịch Hội đồng khoa học chuyên ngành, một nhà khoa học Việt Nam ở nước ngoài và một nhà khoa học nước ngoài ở Việt Nam. Quy chế giải thưởng hướng tới chất lượng, hội nhập trong nghiên cứu khoa học, đảm bảo thủ tục đăng ký tham gia xét tặng giải thưởng đơn giản, quá trình xem xét, đánh giá hồ sơ khách quan, chính xác.

Tháng 10/2013, thông báo mời nộp hồ sơ đề nghị xét tặng Giải thưởng Tạ Quang Bửu lần đầu tiên được công bố rộng rãi trên cả nước nhằm giới thiệu về giải thưởng. Sau 7 năm triển khai, Giải thưởng Tạ Quang Bửu đã thu hút được sự quan tâm, ủng hộ của cộng đồng khoa học Việt Nam. Tính đến hết năm 2020, có 16 nhà khoa học là tác giả của các công trình khoa học xuất sắc và 4 nhà khoa học trẻ đã được trao tặng giải thưởng trong tổng số hơn 300 hồ sơ đăng ký tham dự.

Thứ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ Phạm Công Tạc. Ảnh: TTXVN

Xin Thứ trưởng nhận định về tác giả cùng các công trình đoạt giải trong chặng đường 7 năm qua với 16 tác giả các công trình khoa học xuất sắc và 4 nhà khoa học trẻ?

Đến nay, các công trình và nhà khoa học đoạt giải đều đáp ứng mục tiêu của giải thưởng. Giải thưởng nhằm động viên, khích lệ các nhà khoa học thực hiện các nghiên cứu cơ bản xuất sắc, góp phần tạo nên môi trường nghiên cứu trong nước thuận lợi, hội nhập quốc tế. Chất lượng của các công trình được trao tặng giải thưởng là những dấu ấn rõ nét, góp phần quan trọng tạo nên uy tín của giải thưởng, đồng thời các công trình đoạt giải đều có ý nghĩa khoa học, tác động đến vấn đề, chuyên ngành nghiên cứu và được xếp thứ hạng cao trong Danh mục tạp chí của Web of Science và Scimago (top 10%). Đặc biệt, yếu tố nội lực trong nghiên cứu cũng là nét đặc biệt của các công trình đoạt giải. Thực tế trong các năm qua, các công trình bao gồm toàn bộ các tác giả trong nước chiếm trên 50% số lượng các công trình đoạt giải, thể hiện tính tự lực trong việc thực hiện và công bố công trình khoa học xuất sắc của các nhà khoa học Việt Nam.

Sau 7 năm thực hiện, giải thưởng được phân bố đa dạng với nhà khoa học ở các độ tuổi từ 37-64 với giải thưởng chính, trong đó có 18 nam, 2 nữ. Các tác giả cũng trải dài khắp 3 miền trên cả nước với miền Bắc 14 tác giả, miền Trung 2 tác giả, miền Nam 4 tác giả. Giải thưởng được trao cho các nhà khoa học thuộc các ngành: Khoa học tự nhiên và kỹ thuật với các công trình tính lý thuyết thuần túy thuộc các ngành Toán học, Vật lý, Khoa học thông tin và máy tính..., cũng như các công trình có tính ứng dụng cao, sát với thực tế của Việt Nam thuộc các ngành Vật lý - vật liệu, Hóa học, Khoa học trái đất và môi trường, y-dược, nông nghiệp.

Việc hình thành và triển khai Giải thưởng Tạ Quang Bửu đã góp phần quan trọng, tạo nên hoạt động thường niên có ý nghĩa, thúc đẩy hoạt động khoa học và công nghệ, được cộng đồng khoa học chờ đón và ủng hộ. Mỗi năm, các công trình đoạt giải đều có nét thú vị riêng như: Năm 2014, Giải thưởng đầu tiên được trao cho 2 nhà khoa học có nhiều kinh nghiệm trong lĩnh vực Toán học và Vật lý - là các ngành có số lượng công bố quốc tế và lực lượng nghiên cứu nổi bật trong nghiên cứu cơ bản tại Việt Nam. Năm 2015, Giải thưởng được mở rộng sang lĩnh vực Khoa học thông tin và máy tính, Khoa học trái đất và môi trường, đồng thời giải thưởng dành cho nhà khoa học trẻ cũng lần đầu tiên được trao trong lĩnh vực Toán học.

Năm 2016 là dấu mốc cho việc trẻ hóa độ tuổi của các nhà khoa học đoạt giải thưởng khi 2 nhà khoa học đoạt giải thưởng chính ở độ tuổi trung bình là 40 tuổi, thấp hơn nhiều tuổi trung bình của các năm trước (59 tuổi).

Năm 2017, lần đầu tiên giải thưởng được trao tặng cho hai nhà khoa học ở khu vực miền Trung và miền Nam và là giải thưởng lần đầu tiên trong lĩnh vực Hóa học. Năm 2018, giải thưởng lần đầu được trao cho nhà khoa học thuộc lĩnh vực Khoa học Nông nghiệp, đồng thời giải thưởng chính cũng được trao cho nhà khoa học trẻ nhất ở tuổi 37.

Năm 2019, giải thưởng được mở rộng đối với lĩnh vực Khoa học y dược, Khoa học kỹ thuật và công nghệ và đánh dấu việc giải thưởng đã gồm toàn bộ 8 ngành trong lĩnh vực khoa học tự nhiên và kỹ thuật. Đây cũng là năm đầu tiên giải thưởng được trao tặng cho nhà khoa học nữ. Năm 2020, lần đầu nhà khoa học trẻ khu vực miền Nam được trao giải và nhà khoa học nữ tiếp tục được trao.

Để có sự thành công trong các năm vừa qua, không thể không kể đến sự đóng góp của các tổ chức, cá nhân, Hội đồng khoa học chuyên ngành và Hội đồng giải thưởng trong công tác tổ chức.

Xin Thứ trưởng chia sẻ về giải thưởng năm 2021?

Trên cơ sở kết quả đạt được, Bộ Khoa học và Công nghệ tiếp tục chỉ đạo các đơn vị thực hiện đẩy mạnh hơn nữa chất lượng công tác tổ chức, tuyên truyền về giải thưởng này, hoàn thiện các tiêu chí đánh giá cũng như nâng cao chất lượng của các phản biện quốc tế, tìm kiếm và hợp tác với các nhà khoa học Việt Nam có uy tín ở nước ngoài, mời tham gia Hội đồng giải thưởng để giải thưởng tiếp tục giữ vững uy tín và ngày càng hội nhập theo thông lệ quốc tế.

Năm 2021, Giải thưởng Tạ Quang Bửu có 4 đề cử của hai ngành khoa học là: Khoa học trái đất và sinh học nông nghiệp trong số 41 hồ sơ đề cử, ứng cử giải thưởng Tạ Quang Bửu thuộc ngành khoa học tự nhiên và kỹ thuật.

Từ tháng 1-3/2021, các hồ sơ đăng ký đã được rà soát điều kiện hành chính và đánh giá tại các Hội đồng khoa học chuyên ngành. Hội đồng giải thưởng đã nhất trí đề cử 4 hồ sơ cho 2 giải thưởng chính và 2 giải thưởng trẻ.

Hai giải thưởng chính được đề cử cho Phó Giáo sư, Tiến sĩ Ngô Đức Thành (Trường Đại học Khoa học và Công nghệ Hà Nội – Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam) – ngành Các Khoa học Trái đất và Môi trường và Tiến sĩ Đỗ Hữu Hoàng (Viện Hải dương học – Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam - ngành sinh học nông nghiệp và 2 giải thưởng trẻ được đề cử cho Tiến sĩ Bùi Minh Tuân (Trường Đại học Khoa học tự nhiên, Đại học Quốc gia Hà Nội) – ngành Các Khoa học trái đất và môi trường và Tiến sĩ Hoàng Thanh Tùng (Viện Nghiên cứu Khoa học Tây Nguyên – Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam) – ngành sinh học nông nghiệp.

Giải thưởng Tạ Quang Bửu năm 2021 khá ấn tượng khi có một sự ngẫu nhiên rất đặc biệt bởi có tới 2/4 đề cử giải thưởng Tạ Quang Bửu thuộc về ngành Khí tượng - Khí hậu - ngành vốn "lặng lẽ" nếu so với một số ngành như toán học, vật lý và rất kén người học, người làm, đã nhận được sự quan tâm, chú ý của xã hội trong bối cảnh biến đổi khí hậu toàn cầu đang diễn ra mạnh mẽ.

Trân trọng cảm ơn Thứ trưởng Phạm Công Tạc!