Trong lịch sử phát triển văn hóa nhân loại, bảo tàng ra đời như một loại thiết chế văn hóa được hiểu một cách phổ biến là nơi lưu giữ các giá trị vật chất và tinh thần tiêu biểu thuộc về quá khứ của một lĩnh vực, một nền văn hóa cộng đồng, rộng hơn là của nhân loại. Vì thế, khi nhắc đến bảo tàng, công chúng thường nghĩ tới một địa điểm không chỉ có kiến trúc đẹp, mà còn là nơi trưng bày, đưa tới nhiều điều thú vị.

Ở Việt Nam, theo Luật Di sản văn hóa, bảo tàng là thiết chế văn hóa có chức năng sưu tầm, bảo quản, nghiên cứu, trưng bày và giới thiệu di sản văn hóa, bằng chứng vật chất về thiên nhiên, con người, môi trường sống của con người nhằm phục vụ nhu cầu nghiên cứu, học tập, tham quan và hưởng thụ văn hóa của công chúng.

Hoạt động bảo tàng vận hành hiệu quả sẽ mang lại nhiều lợi ích cho đất nước. Trước hết, đó là địa chỉ để thế hệ đương đại tìm hiểu quá khứ dân tộc, các thành tựu chính trị - kinh tế - văn hóa - nghệ thuật cha ông đạt được, hiểu tiến trình lịch sử dân tộc từ quá khứ đến hiện tại, từ đó xác định trách nhiệm tiếp nối truyền thống. Sau đó, vừa góp phần quảng bá lịch sử, văn hóa đất nước với thế giới qua việc thu hút khách du lịch nước ngoài, thu hút các nhà nghiên cứu,… vừa mang lại nguồn lợi về kinh tế. Do đó khi thiết kế, xây dựng kho bảo quản hiện vật bảo tàng cũng nên tuân thủ theo tiêu chuẩn để tránh những rủi ro về hư hỏng, cháy nổ, ẩm mốc, thậm chí là trộm cắp...

Căn cứ theo Tiêu chuẩn quốc gia TCVN 13586:2022 kho bảo quản hiện vật bảo tàng các yêu cầu do Bộ Khoa học và Công nghệ công bố, yêu cầu khi quyết định vị trí xây dựng mới, cải tạo kho bảo quản hiện vật bảo tàng hoặc nơi lưu giữ di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia phải tính đến các rủi ro. Các nhà kho hoặc phòng kho đang được sử dụng để bảo quản hiện vật phải được nhận diện lại các rủi ro theo định kỳ, đặc biệt khi các nguy cơ mới được phát hiện.

Thiết kế, xây dựng hay bảo trì bảo tàng nên đáp ứng những tiêu chuẩn quy định. Ảnh minh họa

Thông tin và dữ liệu cần được thu thập và đánh giá để xây dựng các quy định về môi trường, an ninh, phòng chống cháy nổ và lũ lụt, dự kiến áp dụng trong thiết kế nhà kho bảo quản hiện vật xây mới hoặc tiếp tục sử dụng tòa nhà hiện hữu làm kho bảo quản hiện vật. Nhận diện rủi ro phải được xây dựng trong các trường hợp sau: Lập kế hoạch và xây dựng nhà kho bảo quản hiện vật hoặc phòng kho bảo quản hiện vật (bao gồm cà rủi ro liên quan đến các công việc thi công xây dựng trong một tòa nhà hiện hữu); cung cấp trang thiết bị cho tòa nhà; quản lý tòa nhà sau khi đưa vào sử dụng.

Đặc điểm tự nhiên và yêu cầu sử dụng bộ sưu tập sẽ xác định các yêu cầu về chất lượng và thiết kế của nhà kho bảo quản hiện vật hay phòng kho bảo quản hiện vật. Đơn vị quản lý phải nhận diện các rủi ro có thể ảnh hưởng đến bộ sưu tập, đánh giá khả năng có thể xảy ra và tác động của các rủi ro đó.

Địa điểm dự kiến xây dựng kho bảo quản phải được thực hiện đánh giá các rủi ro để xác định những nguy cơ đối với địa điểm cũng như tổn hại mà nguy cơ đó có thể ảnh hưởng đến kho bảo quản hiện vật. Khi lựa chọn một khu vực trong tòa nhà hiện hữu để sử dụng làm kho bảo quản hiện vật, cần đánh giá các rủi ro có thể gây hại đến các sưu tập hiện vật và đề xuất các phương án khả thi để ứng phó, giảm thiểu tối đa những rủi ro đã được xác định.

Khi lựa chọn một địa điểm để xây dựng mới kho bảo quản hiện vật, cần đánh giá các nguy cơ có thể ảnh hưởng đến nhà kho và đề xuất các phương án khả thi để ứng phó (nguy cơ có thể làm tòa nhà bị sập đổ, hỏa hoạn, lũ lụt hoặc ô nhiễm nghiêm trọng dẫn đến việc không thể tiếp cận đến địa điểm nhà kho bảo quản hiện vật) và các nguy cơ có thể gây hại đến sự bền vững của hiện vật (ô nhiễm, sinh vật gây hại).

Phương án an ninh, an toàn được xây dựng căn cứ từ nhận diện các nguy cơ về an ninh, an toàn. Phương án này sẽ được thực hiện để xác định mức độ phòng ngừa và bảo vệ cần thiết để bảo vệ các bộ sưu tập hiện vật khỏi bị trộm cắp, cướp và hư hại do cố ý.

Trong trường hợp kho bảo quản hiện vật là một tòa nhà độc lập thì hệ thống tường bao quanh phải bảo đảm tầm nhìn của thiết bị theo dõi và khả năng tiếp cận nhanh của cán bộ bảo vệ; phía ngoài tòa nhà phải được chiếu sáng khi trời tối; hệ thống cửa ra vào bảo đảm an ninh.

Kho bảo quản hiện vật phải được bảo đảm an toàn khỏi sự xâm nhập vô tình của khách tham quan, trộm, cắp, phá hoại, khủng bố và các hành động phạm tội khác, với sự hỗ trợ của hệ thống cảnh báo xâm nhập trái phép kết nối với cơ quan quản lý có thẩm quyền. Hệ thống thiết bị hỗ trợ cảnh báo xâm nhập trái phép, thiết bị theo dõi hình ảnh, âm thanh phải được lắp đặt đảm bảo tuân thủ theo các quy định hiện hành.

Vật liệu sử dụng trong kho bảo quản hiện vật như tường, sàn nhà và trần phải được làm bằng vật liệu đảm bảo các tiêu chuẩn về an toàn cháy theo quy định hiện hành. Kho bảo quản hiện vật phải đáp ứng các quy định hiện hành về phòng cháy, chữa cháy và yêu cầu về an toàn phòng cháy, chữa cháy theo quy định tại TCVN 2622. Để giảm thiểu nguy cơ cháy nổ trong hệ thống điện, dây cáp điện phải được phủ lớp chống cháy phù hợp với tiêu chuẩn an toàn cháy.

Về hệ thống thoát nước, kho bảo quản hiện vật phải có hệ thống thoát nước theo quy định tại TCVN 7957. Trong trường hợp đánh giá có nguy cơ cao bị nước xâm nhập từ ngoài vào, cần thực hiện các hình thức bảo vệ cần thiết, như bờ ngăn, lớp phủ chống thấm hoặc các thiết bị bơm nước.

Hệ thống chiếu sáng cũng phải được lắp đặt sao cho có thể tắt bằng tay hoặc tự động khi không sử dụng. Không gian kho có diện tích lớn sẽ được phân vùng ánh sáng thành các khu vực riêng biệt; Bố trí chiếu sáng phù hợp với độ dài của lối đi và các góc khuất sau giá, tù. Chiếu sáng không được gây trở ngại việc tiếp cận với các giá, tủ;

Ngoài ra các tòa nhà hiện có và địa điểm được dự kiến dùng làm nơi lưu giữ bộ sưu tập hiện vật cần được đánh giá về nguy cơ ô nhiễm. Các nhà kho bảo quản hiện vật xây mới phải được xây dựng bằng các vật liệu không gây ra ô nhiễm cho bộ sưu tập hiện vật. Các bộ sưu tập hiện vật cần được đánh giá để xác định độ nhạy cảm khác nhau của chất liệu hiện vật đối với các chất ô nhiễm và khả năng chất liệu hiện vật có tạo ra các chất ô nhiễm hay không.

Đặc biệt khi lập kế hoạch xây dựng mới kho bảo quản hiện vật, cần kiểm tra và xác định dữ liệu về nồng độ các chất ô nhiễm không khí xung quanh tại địa điểm xây dựng để xác định các chất ô nhiễm có thể tác động đến nhà kho bảo quản. Các bộ sưu tập sẽ được đánh giá để xác định mức độ phản ứng của chất liệu hiện vật với các chất ô nhiễm không khí trong môi trường bên ngoài nhằm giám sát hiệu quả tác động nguy hại từ các chất ô nhiễm từ bên ngoài kho bảo quản hiện vật.

Khu vực kho bảo quản phải có hệ thống thông gió có thể điều chỉnh để thay đổi không khí bị ô nhiễm bên trong kho và điều chỉnh với sự thay đổi không khí bên ngoài. Đối với nhà kho bảo quản hiện vật xây mới, không tích hợp thực vật vào cấu trúc của tòa nhà hoặc bám trên các kết cấu bao che. Mặt ngoài của nhà kho hiện hữu phải được dọn dẹp thường xuyên, bảo đảm không có các bụi cây phát triển.